Жаңа экономикалық сасат жылдарындағы
Қазақстан.
Өскемен 2007ж
а) Экономикалық саясаттағя өзгерістер
Шетелдік интервенция мен азамат соғысынан кейінгі өлкедегі шаруашылық көріністер:
• 307 кәсіпорынының 250-і жұмыс істемеді.
• 1913 жылмен салыстырғанда мұнай өндіру – 4 есе, көмір өндіру- 5 есе қысқарып,мыс өндіру мүлде тоқтады.
• Риддер кеніштері, Екібастұз көмір шахталары, Спасск байыту фабрикасы толық істен шықты.
• Өнеркәсіп өнімі 6,3% болды.
• Егіс көлемі Оралда 2 есе,Жетісуда 3 есе қысқарды.
• Мал саны 29,9 млн-нан – 16,3 млн.-ға кеміді.
1921 жылы кеңес үкіметі еңбекшілер жағдайын жеңілдетуді ойластырды:
- Азық-түлікті, отынды тегін босату;
- Коммуналдық қызметтерді тегін көрсету.
- Ақысыз асханалар ашу туралы деректер қабылдау.
Күйзелген шаруалар наразылық білдіре бастады:
• Қостанай, Ақмола, Орал, Семейде көтеріліс ошақтары пайда болды.
• 1921 жылғы ақпан – 25 мың адамдық отряд Петропавлда Кеңес өкіметі органдарының үйін қиратты.
• 1921 жылғы науырыз – Оралда 10 мың бүлікші көтерілді.
• Қарқаралы уезінде 70-тен астам партия және кеңес қызметкерлері көтерлісшілер қолынан қаза тапты.
XX ғ. 20ж. басында ауылдар мен селоларда халық наразылығының ұлғаю себептері:
- Мемлекеттік еңбекші халыққа күш қолдану саясаты.
- 1921-1922 ж.ж жаппай ашаршылдық.
- Мал шаруашылығының ауыр жағдайы.
- Егін алқаптарының күрт азаюы.
Осы жағдайлардан ұсақ тауарлы өндіріспен айналысатын шаруалардың
мүделерін ескеретін жаңа экономикалық саясат қажеттігі айқындала түсті.
• 1921 жылғы наурыз – жаңа экономикалық саясатқа көшу туралы шешім қабылданды ( партияның X съезі)
ЖЭС-тің белгілері:
- Азық- түлік салығы.
- Сауда еркіндігі.
- Жерді және ұсқ кәсіпорындарды жалға беру.
- Ауылшаруашылық және несие, тұтыну кооперациясын дамыту.
- Кәсіпорындарды шаруашылық есепке көшіру.
- Еңбек міндеткерлігін жойып, жалдамалы еңбекті қолдану.
ЖЭС-тің мәні- салғыртта салықпен ауыстыру.
• 1921 жылғы наурыз-сәуір - өлкеде салғарт салықпен ауыстырылды.Салықтың мөлшері салғыртқа қарағанда аз болды.
• 1921 жылғы маусым – Орынбордағы өткізілген 1-құрылтай партия конференциясында Қазақстанда ЖЭС- ке көшу туралы айтылды.
Жаңа экономикалық саясатпен бірге тотаритарлық, авторитарлық башылыққа көшу басталды.
ә) 1921-1922 жылдардағы ашаршылық
Қазақ жеріндегі ЖЭС-ке көшу көптеген қиыншылықтармен бірге жүргізілді.
1921 жылы жазда қуаншылық болып, малдың 80%-ы қырылды. Елде аштық басталды.Ашығушылар саны 1/3 бөлігін қамтыды.
• 1921 жылғы қараша – 1млн.508 мың адам;
• 1922 жылғы науырыз – 2 млн.303200 адам.
Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей губернияларын аштық жайлады. Аштыққа індет қосылып, 1922 ж маусымда Батыс Қазақстанда ашығушылар менауру лар 82%-ға жетті.
Астық мол болған Семей, Ақмола тубернияларынан азық-түлік отрядтары ауыл шаруашылық өнімнің 80%-ын әкетті. Жиналған азық-түлік пролетариат орталықтары – Мәскеу,Петроград, Самара, Казан, жіберді.Нәтижесінде Қазақстанның астықты аймақтарының халқы ашыға бастады.
Кеңес өкіметі аштыққа ұшырағандарға көмекке кеш келді:
• 1921 жылғы 14 маусым – «Нақты ет салығы туралы» декрет шығып, қазақтар ет салығынан босатылды.
• 1922 жыл – егістіктің 60%-на Кеңес үкіметі берген дән себілді.
• 1922 жылғы 4 тамыз – ауылшаруашылық машиналары мен құралдарын сатып алу үшін 25 млн сом берілді.
• 1922 жыл мал сатып алу үшін 2 млн.131 мың сом бөлінді.
Ашыққандарға Кеңестік Түркістан туысқандық көмек көрсетті:
• 2 млн пұт астық жіберілді.
• Республикадан 20 мың ашыққан адам қабылданды.
Осындай ауыр жағдайға қарамастан, 1921 жылы 7 қазанда В.И.Лениннің үдеуіне байланысты Арал балықшылары Еділ бойындағы ашыққан халыққа 14 вагон балық жіберді.
1921-1922 жылғы аштықтың салдары:
• Демографиялық жағдай ауырлады.Орынбор,Қостанай, Ақтөбе Орал губернияларында халық саны 1/3- не дейін азайды.
• 700 мыңнан астам адамдар республикадан тыс жерлерге көшіп келді.